Konprann Dyabèt: Verite, Manti, ak Sa Ou Ka Fè

Pa Bid-Lose O. Francisque, MPH, RD, LDN

Dyabèt kontinye afekte dè milyon moun atravè mond lan, men move enfòmasyon sou

kòz li, tretman, ak prevansyon li toujou ap gaye. Ozetazini, prèske youn nan chak de

moun ap viv ak dyabèt oswa prediabèt. Sa vle di mwatye popilasyon an. Sa se pa

sèlman estatistik, se vwazen nou, konpayèl travay nou, fanmi nou, e petèt menm nou

menm. Kòm yon Dyetetisyen, mwen rankontre anpil moun ki ap pote kè sote,

koupabilite, oswa konfizyon yo pa bezwen genyen sou jan pou viv ak dyabèt. Atik sa a

pral esplike nannan kesyon an: sa dyabèt ye, diferans ki genyen ant fòm yo, epi kijan

nitrisyon, ak swen medikal mache ansanm pou ede w viv an sante alontèm.

Kisa Prediabèt Ye?

Prediabèt se lè nivo sik nan san w pi wo pase nòmal, men yo poko rive nan nivo pou fè

yon dyagnostik dyabèt tip 2. Sa se premye siyal kò a bay lè li ap gen difikilte pou jere

glikoz. Selil yo kòmanse reponn mwens ak ensilin (ensilin rezistans). Pankreyas la ap

travay pi di pou kenbe sik nan san nòmal. Avèk tan, sistèm nan vin fatige epi sa ka

mennen nan dyabèt tip 2 si pa gen chanjman.

Kisa Dyabèt Ye?

Dyabèt se yon maladi kwonik ki afekte fason kò a sèvi ak glikoz (sik nan san). Glikoz

soti nan sa nou manje epi se prensipal sous enèji kò a. Ensilin se òmòn ki ede glikoz

antre nan selil yo. Lè sistèm sa a pa mache byen, nivo sik nan san an monte. An tèm

senp: dyabèt vle di gen twòp glikoz nan san an. Sa ka rive swa paske kò a pa pwodui

ase ensilin oswa selil yo pa reponn ak ensilin jan yo ta dwe.

Twa Fòm Dyabèt Ki Pi Komen Yo

Dyabèt Tip 1

Tip 1 se yon maladi oto-iminitè. Kò a atake selil pankreyas ki pwodwi ensilin yo, kidonk li

pa pwodui ase oswa pa pwodwi ditou. Manje sik pa koze Tip 1. Li parèt souvan nan

timoun, jèn moun, men li ka rive nenpòt laj. Moun ki gen tip 1 beswen ensilin pou viv.

Dyabèt Tip 2

Tip 2 se lè kò a vin rezistan ak ensilin oswa li pa sèvi ak li jan li ta dwe. Lyen ak faktè

tankou: Jenetik, laj, istwa fanmi, aktivite fizik, dòmi, estrès, nitrisyon. Manje sik pou kont li pa lakòz dyabèt. Dyabèt tip 2 devlope akòz yon konbinezon faktè.

Dyabèt Jèstasyonèl (Gwosès)

Fòm dyabèt sa a parèt pandan gwosès. Chanjman òmòn nan gwosès la ka fè kò a

mwens sansib ak ensilin. Li ale apre akouchman pou anpil moun, men li ogmante risk

pou tip 2 pita. Bon swen prenatal ak swivi apre nesans yo enpòtan anpil.

Fòm Dyabèt Ki Ra Yo

Malgre tip 1, tip 2, ak dyabèt gwosès yo pi komen, gen kèk fòm ki pi ra ki merite

atansyon. Dapre International Diabetes Federation, yo afekte anviwon 1.5–2% moun k

ap viv ak dyabèt. Fòm sa yo gen ladan:

• Sendwòm Alström – yon maladi jenetik ki ra ki ka koze dyabèt tip 2

• Dyabèt insipid – ren yo pa ka kenbe dlo; pa gen rapò ak sik nan san

• LADA – fòm oto-iminitè ki devlope pi dousman, parèt nan adilt

• MODY – fòm jenetik ki parèt anvan laj 25

• Dyabèt neyonatal – rive nan tibebe ki gen mwens pase 6 mwa

• Dyabèt segondè – koze pa lòt maladi oswa medikaman (egzanp: pankreatit, fibwoz

  sistik, kortikoyid)

• Dyabèt ki koze pa estewoyid – ka rive nan moun k ap pran medikaman estewoyid

• Tip 3c – yon tèm ki dekri posib lyen ant Alzheimer ak rezistans ensilin (pa rekonèt

  ofisyèlman)

• Sendwòm Wolfram (DIDMOAD) – yon maladi jenetik ki ra ki lakòz plizyè pwoblèm tankou dyabèt, pèt vizyon, ak pwoblèm tande
  

Fòm ra sa yo montre konbyen dyabèt se yon kondisyon konplèks, epi yo fè nou wè

enpòtans yon dyagnostik presi ak swen pèsonalize.

Kèk Manti Sou Dyabèt

Manti #1: "Se manje twòp sik ki bay dyabèt."

Se pa vre.

Tip 1 se oto-iminitè.

Tip 2 se yon melanj jenetik + jan ou ap viv + laj. Manje sik pa sèl kòz la.

Manti #2: "Si w bezwen ensilin, sa vle di ou echwe."

Totalman fo.

Dyabèt se yon maladi pwogresif.

Anpil moun ki gen tip 2 ap bezwen medikaman oswa ensilin yon jou.

Se yon zouti, pa yon echèk.

Manti #3: “Tout moun ka ranvèse dyabèt.”

Gen moun ki rive mete tip 2 an remisyon ak chanjman vi plis swen medikal.

Men li pa garanti, e li pa posib pou tip 1.

Siy ak Sentòm

Anpil moun pa gen okenn sentòm. Lòt moun ka remake:

• Toujou grangou

• Swaf anpil

• Fatig

• Vizyondoub oswa bouye

• Pipi souvan

• Chanjman nan gwosè san esplikasyon
  

Wòl Nitrisyon

Nitrisyon gen gwo enpòtans nan jesyon dyabèt. Estrateji efikas yo enkli:

Echanj san retire tout idrat kabòn

Manje plis aliman ki gen fib

Konbine idrat kabòn ak pwoteyin ak bon grès

Bwè plis dlo

Chwazi manje ki respekte kilti w ak jan ou ap viv

Pa gen yon sèl rejim ki mache pou tout moun ki gen dyabèt.

Viv ak Dyabèt

Moun k ap viv ak dyabèt souvan fè fas ak stigma, sitou sou pwa, sik, oswa medikaman

yo pran. Jere dyabèt pa mande pèfeksyon. Li mande:

• Konstans

• Konpasyon

• Bon zouti

• Manje balanse

• Mouvman regilye

• Swen medikal

• Edikasyon kontinyèl

  
  

Avèk bon enfòmasyon ak bon sipò, moun ka viv yon lavi plen, an sante, epi kontan.

Konprann dyabèt mande verite, pa viv nan laperèz epi koute ak li enfòmasyon kredib.

Ke ou menm w ap viv ak li, oswa w ap sipòte yon moun, sonje: dyabèt ka kontwole, epi

gen èd disponib.

Sous

• Endocrine Society. (2022). Hypoglycemia. Retrieved from https://www.endocrine.org/patient-engagement/endocrine-library/hypoglycemia

• Harvard T.H. Chan. School of Public Health. (2025). Carbohydrates and Blood Sugar. Retrieved from https://nutritionsource.hsph.harvard.edu/carbohydrates/carbohydrates-and-blood-sugar/

• International Diabetes Federation (IDF). (2025). Rare forms of diabetes. Retrieved from https://idf.org/about-diabetes/types-of-diabetes/rare-forms-of-diabetes/

• NIH: National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDDK). National Library of Medicine. (2025). Prediabetes. Retrieved from https://medlineplus.gov/prediabetes.html

• NIH: National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDDK). National Library of Medicine. (2023). What is diabetes. https://www.niddk.nih.gov/health-information/diabetes/overview/what-is-diabetes